San Juan Chamula ve Zinacantan

Mart ayında omzumu kırmadan önce bisikletle ziyaret ettiğim yakın köyleri bu sefer Cesar ve Raul ile beraber gezdim.

Köyün girişinde bizi karşılayan mezarlık ve terk edilen eski kilise (İlk üç fotoğraf Kasım ayı ikinci haftası, Ölüler Gününden bir hafta sonra çekilmiştir)

Chiapas eyaleti Maya soyundan gelen pek çok yerlinin evi. T’zotzil ve Tzeltal en çok rastlanan iki dil. San Juan Chamula daha çok sebze, Zinacantan ise çiçek yetiştiriciliğinden geçimini sağlamakta olan iki T’zotzil köyü.

Chamula’daki kilisede tavuk kurban edildiği için gezginler arasında epey nam salmış. Tavukların boynunu kırmak suretiyle öldürdüklerinden kan herhangi bir seremonide kullanılmıyor.

Vatikan’dan bağımsız katolisizm ile kendi karma inanışları Cesar’ın tabiriyle Gelenekçi Katolik olarak tanımlanabilir. Katolisizmde var olan her bişeyin azizi olayı, kullanılan semboller pagan kültür tarafından da içselleştirilmiş. Yağmur tanrısı yerini bir aziz heykeline bırakmış.T’zotzilce doğum kontrol yöntemlerinin yazıldığı duvar. Ağız ve diş temizliği ve benzeri başka eğitici duvar yazıları da var. Ayrıca okullarda T’zotzil ve ispanyolca olmak üzere çift dil öğretiliyor.San Juan Chamula Kilisesi, çanları sadece ve sadece erkekler çalabiliyor.

Kiliseyi ziyaret için tüm yerli yabancı turistler 20MXN ödemek zorunda, ayrıca içeride kesinlikle fotoğraf çekmek, eskiz yapmak yasak. Kiliseden sorumlu 122 ruhani lider bulunmakta. Bu kadar ruhani lider ne için demeyin; hemen hepsi içeride heykeli olan bir azizden mesul, hemen hepsinin bir seneleğine çeşitli seremoniler için kiraladıkları evlerini bitki, tütsü ve mumlarla süslemeleri gerekiyor. Ayrıca kilisenin bakımı ve temizliğinden de sorumulular.

Yukarıda orkide dallarıyla kapısının önüne ark yapılan ruhani liderlerden birinin evi.Christmas kutlamalarında ağaçları süsleyen balonlardan kalanlar.

San Juan Chamula’lı kadınların  tipik kıyafetleri siyah koyun yününden dokunmuş etek, erkeklerin ise aynı yünden giydikleri uzun tunik.

Mishik Banamil – The Navel of the World – Dünyanın Göbeği

San Juan Chamula’da saati sorduğunuzda Tanrının zamanı mı? Meksika’nın zamanı mı? diye sorunuza karşılık alırsınız. Burası tüm Meksika’da yaz/kış saati uygulamalarından dolayı saatlerin değiştirilmediği bir yer.

76000 kişinin yaşadığı bu köyde pek suç işlenmiyor. İşlenen küçük suçlarda ise halk önünde utandırılmak suretiyle cezaevine atılıyorlar. Cezaevi dediğim öyle büyük bir bina değil hemen yönetim binasının arkasında çarşıya bakan demir parmaklıklı bir mekan. Benzer küçük suçları yeniden tekrarladıklarında suçlular kamu hizmeti yapmakla cezalandırılıyor. Ancak işler büyük suçlara adam öldürme, tecavüz gibi cezalar böyle hafif değil. Üç ay önce bir kadına tecavüz eden ve öldüren üç kişi halk tarafından dövülüp daha sonra da ağaca bağlanıp benzin dökülüp yakılmış. Burada Meksika polisinin herhangi bir yetkisi yok. Suçluları kurtarmaya gelmişler ama geç kalmışlar.

Toplum bireyden ve bireysellikten daha önemli, Cesar’dan öğrendiğim kadaruıyla suçluların ailelerini toplum dışlamıyor. Ancak din değiştirmek toplumdan dışlanmaya sebep olabiliyor.

Ruhani Lider olabilmek için köyün valisine ismini yazdırıp beklemeye, beklerken de para biriktirmeye başlıyor insanlar. Bu arada evli olmaları da şart, bekar biri kesinlikle ruhani lider olamıyor. Çok para harcanmasına rağmen itibarı oldukça yüksek. Ayrıca Ruhani Liderler öldüklerinde merasim kıyafetlerinde gömülüyorlar. Sadece bir sene süren bu görev süresince mumlar, çam yaprakları, tütsüler, bitkiler, müzisyenlere ve azizlerin kıyafetlerinin temizlenmesi, ütülenmesi gibi bir takım işleri yapmaları için asistanlarına bir yığın para harcadıklarından dolayı alkol satmaları için yönetim kendilerine izin veriyor. Normalde dini törenlerde kullanılan ‘pox’ (poş) adlı içkinin satışını yapabiliyorlar.

Pox, şeker kamışından fermente edilip damıtılarak elde edilen %60’a yakın alkol oranına sahip bir içki. Tabii törenlerin yanı sıra günlük hayatta da sıkça tüketilen bir içki haline gelmiş. Kahve olsun nane olsun çeşitli meyvelerle en az 3 ay bekletince benim içebileceğim hale geliyor yoksa ameliyathanede kullanılacak sertlikte.

Kilisede maalesef fotoğraf çekmek veya skeç yapmak yasak. Zaten benim yapacağım skeçten ne olacak çöp adam bile çizemeyecek durumdayım. Ondan sebep benim naçizane tarifimle yetineceksiniz. İçeride normal günlerde sandalye, sıra vb yok. Hepsi köşeye toplanmış ancak özel günlerde kullanılıyor. Yer öbek öbek çam iğneleri ile kaplı. İnsanlar yerde tek veya gruplar halinde yerlere sıra sıra mumlarını dikip dua ediyorlar. Tavan, 4-5 sıra ortadan iki yana doğru uzanan kumaşlarla süslenmiş. Sağda daha çok ‘bakire’ azizeler, sol tarafta da erkek azizler camekanlı kutularında sıralanmış. Üçü hariç hepsinin boynunda ayna asılı. Ayna haricinde bizim alıç benzeri meyve kolyeler ve kurdele şeritler de asılı. Aynasız olanları tam dışlamamışlar ama kimse onlara dua etmiyormuş. Ayna aslında obsidyan taşı ile yer değiştirmiş. Eskiden tanrıların boynuna obsidyan asılırmış. Kalbini ve ruhunu temsil ettiğine inanılırmış ancak bulması zorlaştığından yerine aynayı kullanmaya başlamışlar.

Dua edenlerin herhangi bir sorununa çare bulacak kişiler ise şamanlar. Şamanlık babadan oğula ya da anneden kıza geçen bir durum değil. İnsanlar gördükleri rüyalarla veya çok uzun süren bir hastalıktan sağ çıkınca ya da altı parmaklılarsa şaman olacaklarını anlıyorlar.

Kilisenin sonunda tavanda güneş, ay ve bir takım hayvanların figürleri var. Katolik olmadığımdan maalesef hepsini aklımda tutamadım. Olduğu kadarıyla; İsa – güneş, Meryem – ay olarak resmedilmiş. Mikael ise yerliler için önemli bir hayvan olan jaguar olarak, Mark aslan ve John da kartal olarak işlenmiş.

Şamanlar kişinin nabzını dinleyip sorununu anlamaya çalışıyorlar. 3 ve 13 rakamları eskiden beri önemli rakamlar dolayısıyla bu sayıların katlarına göre mum alıp yakıyor,  ya da yumurta getiriyorlar. Şamanlar yumurtayı kişinin üzerinde gezdirdikten sonra bir tasa kırıp sorunu okumaya çalışıyorlar. Eğer okuyamazlarsa hasta bu tası yatağının altına koyuyor, gece uyuduğunda sorunu yumurtaya geçiyor ve şamanda okuyabiliyor. Sıkıntı sahibi kadınsa tavuk, erkek ise horoz getirmek durumunda. Çocuklar için beyaz tavuk/horoz büyüden kaynaklı sıkıntılarda ise siyah tavuk/horoz kurban ediliyor. Kurban edilen hayvanı da ziyan etmiyorlar sıkıntı sahibi kişi yedikten sonra kemiklerini şaman gömüp dua ediyor.

Biz kiliseyi gezerken etrafta dolaşan, yerleri temizleyen gerekirse çam iğnesi serpen adamlar alelade kişiler değil ruhani liderler. Burada hemen herkes tek tip ve normal kıyafetlerini giyiyor. Cicili bicili kıyafetler sadece törenlere mahsus. Yakılan mumların renkleri ayrıca yönleri de temsil ediyor. Kırmızı doğu, sarı güney, beyaz kuzey, siyah batı ve yeşil merkez.

3 ve 13 rakamlarının önemi ise ne trinity – kutsal üçlemeden ne de isa ve havarilerinden gelmekte. Maya inanışına göre dünya 3  katmandan oluşuyor, insanın 13 eklemi var dolayısıyla ruhumuz da 13 parçadan oluşmakta, cennet 13 katlı bir piramit ile temsil ediliyor.

San Juan Chamula’da ruhani liderlerden birinin evini ziyaret edip bu bilgileri dinledikten sonra yarım saat mola verip diğer T’zotzil köyü olan Zinacantan’a devam ettik. Zinacantan’da kendi yasasını uygulayan bir köy. Ancak buradaki kilise Vatıkan ile bağını koparmamış. Chamula’da kabul gören erkeklerin çok eşliliği burada sona eriyor. Suçlulara ölüm cezası verip, linç ederek öldürmüyorlar. Okulda sadece ispanyolca öğretiliyor. Ana dil öğrenimi aileden geliyor. Burada ilk durağımız kadınların dokuma işiyle uğraştıkları bir evdi.

Bir etek veya bluz kumasının dokunmasının yaklaşık bir iki üç hafta sürmesi, hepsinin el emeği ve de benzersiz olması, renkler beni benden aldı. Kendimi kaybedip yeşilli bejli çift yüzlü dokunmuş bir küçük şal alıverdim.

Burada da kadınlar yeterince hak hukuk sahibi değil gibiler, evde dokuma, nakış ve işlerinden, yaşlıların bakımı ve çocukların büyütülmesinden sorumlular. Ancak bu dokuduklarından gelen kazancı kocalarıyla paylaşmak mecburiyetinde değiller. Bizim köy düzenimize benzese bile ayrıştığı en önemli nokta bir erkek evlenmek istediği kadının ailesine durumu bildirdiğinde kadının red etme hakkı var, zorla evlendirilmiyor. Bir şekilde iş bölümü yapılmış Cesar’ın açıkladığı gibi kadın ve erkek, güneş ve ay, yin ve yang herkesin toplumda farklı bir yeri ve görevi var. Eşini kaybetmiş dul ve hiç evlenmemiş kadınlar Zinacantan’da ruhani lider olabiliyorlar. Erkekte evlilik şart iken kadına dul/hiç evlenmemiş şartı koşulmuş.

Cesar mumların renklerinin nasıl mısır renkleri ile benzeştiğini açıklarken

Bizdeki nazar inanışı mayalarda da var. Çocukların insanların kötü/kem bakışlarından hastalandıklarını düşünüyorlar. Dolayısıyla koruma amaçlı bu bileziği takıyorlarmış. Ayrıca çocukların düşünce ruhlarının toprakta kaldığına inandıklarından kollarına alıp düştükleri yerin üzerinde ileri geri sallayarak ruhun geri gelmesini sağlıyorlarmış.

Bereket, sağlık, vb için yakılan mumlar

İspanyolların bitiremediği hıristiyanlaştırma işini devam ettirenlerin ilanları; kitaplı dinleri über kutsal sayan zihniyetin paganizmi küçük, hakir ve batıl diye adlandırmadan önce şapkasını önüne alıp kitaplardaki saçmalıkları bir düşünmesini isterdim.

Ruhani liderin taşıdığı bir senenin sonunda yeni ruhani lidere devrettiği bu sopa muhim ve kutsal dolayısıyla yere değmemesi lazım. Bu gerekçeyle yönetim binasının önündeki tahta bankların kolçaklarına sopa için özel delik açılmış.

Müzisyenlerden sonra Büyük kilisenin avlusuna doluşan bu adamlar ruhani liderlerin asistanları. Meğer gittiğimiz gün Zinacantan’da ‘Tres Reyes’ yani  Üç Kıral için tören yapılacakmış. (İsa’nın doğumunu kutlayan üç kral) Dolayısıyla korka korka da olsa bir sürü fotoğraf çektim. Chamula’da bu tarz törenlerde kilisenin avlusunda bile fotoğraf çekilmesini istemiyorlar. Cezası da hapis olunca insan ister istemez tırsıyor. Ancak Zinacantan’da Kiliselerin avlusunda fotoğraf çekmeye kızmıyorlar aksine ruhani liderler filan ayak altında dolaşan, kendilerine sarılıp sarılıp poz veren turistlere alışmışlar. Fotoğraf çekebiliyor olmak güzel bir duyguydu ama bu turist olayı biraz yüzümü ekşitti. Bir şeyler alırken bir şeyleri kaybediyorduk. Ne kadar almalı ne kadarını gözden çıkarmalıydık işte bunlar kafama üşüşen sorulardı.

Kırmızı eşarplı ruhani liderler gri eşarplılardan daha yüksek konumdalar

Tabanı tahtadan, bilek korması ve bağları deriden olan bu ayakkabılar maya döneminden beri yapılıyor. Ayağın üst kısmına gelen parça ise güneş şeklinde kesilmiş.

Gri eşarplı ruhani liderler, kırmızı eşarplıların boyunlarında kurdeleler ile süslü haçları öperek bir çeşit selamlaşma ritüelini gerçekleştirdiler. 2013 Mart sonu ilk kez Chamula’yı ziyaret ettiğimde de ‘Semana Santa’ (Kutsal/Aziz Hafta) içinde idim ve benzer bir tören yapılmaktaydı. Fotoşraf çekemediğim için çok üzülmüştüm.

Zinacantan’da iki adet kilise var ikisinde de sıralar kaldırılmış ancak yerlere çam yaprakları serili değil ve yerlerde mum yakıp dua edenler yok. Tüm azizlerin önünde mumların dizildiği masa bulunmakta, böylesini uygun görmüşler. Her iki kilisede de çiçek üreticisi oldkları için bolca çiçek kullanılmıştı. Ayrıca Chamula ile benzer bir şekilde yanlardan tavanın ortasına doğru renkli kumaşları dekor olarak kullanmışlardı. Yanlış hatırlamıyorsam bunların üzerinde tarih ve isimler yazılıydı. Sanırım katoliklik ile bir alakası olabilir.

Sonrası iyilik sağlık arabalara binip San Cristobal de las Casas’a geri döndük.